Stoom afblazen in de (winterse) Harz

Besneeuwde bossen en valleien, middeleeuwse burchten en kastelen, sprookjesachtige mythen en sagen over heksen. De Harz, het noordelijkst gelegen middengebergte van Duitsland, is een paradijs voor romantici en outdoorliefhebbers. ’s Winters trekken de witte vlaktes en heldere berglucht vele bezoekers naar de ruige, kale top van de Brocken, de hoogste berg van Noord-Duitsland, mét ‘eigen’ treinstation. 

Naast een outdoorparadijs is de Harz ook een heerlijke omgeving voor treinspotters. De Harzer Schmalspurbahnen (HSB) zijn met 140 kilometer het grootste netwerk van smalspoorlijnen in Duitsland. Jaarlijks reizen meer dan een miljoen reizigers per stoomtrein door de Harz, waarvan het merendeel naar de magische Brocken.

Deze railtrip gaat terug in de tijd, langs historische stadjes met vakwerkhuizen, kasteelparken en -tuinen, eindeloze bossen en Unesco-werelderfgoed, voordat je Harry Potter-achtige treinavontuur begint in Wernigerode, waar je op de stoomtrein richting de top van de 1141 meter hoge Brocken stapt. 

Uitzicht over Hildesheim

De reis begint op Hannover Hauptbahnhof, waar je de Intercity Berlijn verlaat en overstapt op het blauw-gele boemeltje van spoorwegmaatschappij Erixx. Deze vertrekt elk uur richting Bad Harzburg, en stopt onder meer in Hildesheim en Goslar, twee interessante tussenstops. Maar ook Hannover mag je niet zomaar overslaan! Heb je de tijd, bezoek dan de wereldberoemde kasteeltuinen van Schloss Herrenhausen, die tot de mooiste ter wereld behoren.

In Hildesheim loop je vanaf het station in 10 min naar het centrum (je bagage kun je achterlaten in de bagagekluizen) met 2 spectaculaire kerken. De ruim duizend jaar oude Marienkathedraal en de St. Michaeliskirche staan beide op de werelderfgoedlijst van UNESCO. Voor een mooi uitzicht beklim je de 364 treden naar de top van de gotische St. Andreas kerk. Vanaf de 75 meter hoge toren lijken de vakwerkhuizen die de Marktplatz omringen net speelgoedhuisjes en bij helder weer kun je de Brocken al zien liggen. Daarna heerlijk opwarmen met een heißer Schokotraum (warme chocolademelk) in het knusse Antik Café, het oudste pannenkoekenhuis van de regio waar je al op tijdreis gaat: door de vele antieke voorwerpen waan je je in een woning uit de Duitse Gründerzeit. 

1500 vakwerkhuizen

Na een uurtje boemelen kom je uit in Goslar, waar je overstapt op de trein naar Wernigerode. Ooit was Goslar een pleisterplaats waar reizigers op krachten konden komen voordat zij zich door de donkere bossen van het Harz-gebergte waagden, met heksen en andere gevaren. Later, toen in de Harz onder meer zilver, lood, koper en zink werd gewonnen, werden de schatkamers van keizers, koningen en handelaren rijkelijk gevuld en bouwden zij volop paleizen- en koopmanshuizen. Veel van deze middeleeuwse rijkdom is nog steeds te zien. In tegenstelling tot Hildesheim bleef het historische centrum van Goslar (Unesco werelderfgoed) door een wonder buiten schot tijdens de oorlog. Rond de Marktplatz vind je zo’n 1500 vakwerkhuizen, waaronder het Siemenshaus (1693) (ja, van de familie), een van de grootste en best bewaarde herenhuizen in de stad. 

Kleurrijk Wernigerode

Vanaf Goslar is het nog een half uurtje treinen naar Wernigerode. Vlak na vertrek passeer je Vienenburg, de laatste stop voor je de voormalige Oost-West-grens passeert. Hier staat het oudste nog in gebruik zijnde station van Duitsland (1840). Het hoofdgebouw herbergt ook een klein café, de plaatselijke bibliotheek en het lokale spoorwegmuseum (beperkt geopend in het weekend). Naar verluidt deed de Duitse keizer Wilhelm I hier een dutje in de Kaisersaal tijdens zijn bezoek in 1875. 

Wernigerode is een ideale uitvalbasis om de Harz ze ontdekken. De Altstadt is een aaneenschakeling van bonte huisjes, die met een laagje witte sneeuw op de daken nog mooier uitkomen. Karakteristiek is het Rathaus met twee spitse torens – volgens sommigen een van de mooiste in Europa. Het stadje diende regelmatig als decor voor films en series, waaronder de Hollywood productie The Monuments Men. 

Een van bekendste legenden in de Harz is de Walpurgisnacht: in de nacht van 30 april op 1 mei verandert de ruige, kale top van de nabijgelegen Brocken in een nachtelijke ontmoetingsplaats voor heksen, die hier op hun bezemstelen naartoe vlogen om zwarte magie en duivelse kunsten te beoefenen. Goethe maakte de legende wereldberoemd in zijn bekendste werk Faust. In Wernigerode valt direct op dat deze mythen en sagen uit de donkere bossen nog steeds tot de verbeelding spreken. Winkels, restaurants en bars zijn er naar vernoemd. Zo kun je bijvoorbeeld een ‘heksenbord’ bestellen in de ‘Hexentreff’ of ‘Hexenkessel’, of genieten van een ‘Hexen-Strietzel’ in een bakkerij. Sinds afgelopen lente heeft Wernigerode zelfs een stoplicht waar een vliegende heks groen licht geeft en een rode duivel je laat stoppen.

Griezelkasteel

Niet alleen de uitbundige huizen, ook burchten en kastelen vertellen de verhalen van koningen, ridders en welgestelde koopmannen, waaronder het sprookjesachtige Schloß Wernigerode. Vanuit de Altstadt loop je er in zo’n 20 minuten naar toe. Maar liefst vijftig vertrekken van dit kasteel kun je op verschillende tours bezoeken. In de huiveringwekkende Folterkammer zie je onder meer hoe gespuis in de middeleeuwen een kopje kleiner werd gemaakt. Te griezelig? Vanaf het Schloßterras heb je een heerlijk uitzicht over Wernigerode, de Harz, de Brocken en de uitlopers. Met ruig weer en ijzige windstoten is het hier heerlijk spooky. De stad heeft daarnaast nog een aantal musea met verrassende thema’s, waaronder DDR Design, luchtvaart, en een Harzmuseum. Treinfans mogen een rondleiding door de indrukwekkende Fahrzeugwerkstatt van de Harz-smalspoorbaan niet missen. In deze 11 meter hoge monumentale hal uit 1926 met een lengte van 70 m worden de stoomloc’s en rijtuigen in stand gehouden. 

Spoorwegromantiek

De rit per stoomtrein naar de Brocken duurt vanaf Wernigerode zo’n 1 uur en 40 minuten. Op het stationnetje van de HSB, direct naast Wernigerode Hauptbahnhof, koop je nog een ouderwets kartonnen Edmondsonkaartje – tickets die door NS nog tot begin jaren tachtig werden gebruikt.

De stoomloc met historische rood-witte rijtuigen sjokken eerst langs 4 tussenstationnetjes en langs de huizen en tuinen van Wernigerode, voordat de stoere klim naar de Brocken begint. Op dit traject tuf je op slakkengang door de smalle bochten van de Drangvallei en door de enige tunnel op het netwerk, voordat je de kruising en het stationnetje Drei Annen Hohne bereikt. Naarmate je de Brocken nadert, wordt de sneeuwlaag dikker en de wind guurder. 

Tijdens deze treinrit moet je jezelf regelmatig in de arm knijpen om te checken of je niet droomt. Want zitten in een houten wagon die door een puffende locomotief wordt voortgetrokken, is nou niet helemaal van deze tijd. En dat is ook precies de bedoeling van deze treinreis; de tijd even stilzetten. Niet alleen op de stationnetjes onderweg, ook de geur van gestookte kolen, de snerpende stoomfluit, de sissende locs en de conducteur die je kaartje nog ouderwets knipt is van vroeger. Tel hier het besneeuwde landschap bij op met de uitgestrekte bossen en valleien en zo nu en dan een betoverend kasteel, en je begrijpt dat een winterse reis door de Harz onvergetelijk is. Zin in frisse berglucht? Op de balkons van de trein kun je bij een gemiddelde snelheid van 25 kilometer per uur heerlijk uitwaaien.

Brocken op z’n mooist

De Brocken was in de Koude Oorlog een belangrijk spionagestation voor de Sovjet-Unie en tot in de jaren negentig een ontoegankelijk militair gebied. De kale top boven de boomgrens, heeft vanwege de blootgestelde ligging een klimaat dat lijkt op dat van IJsland of het klimaat in de Alpen op een hoogte van 2.000 tot 2.200 meter. Niet zelden waaien felle rukwinden of hangt er dichte mist, wat de eeuwenoude legendes nog meer kracht bijzet.

De legendarische berg laat zijn ware magie pas zien tijdens een Brockenwandeling in de winter, wanneer het landschap in een winterwonderland verandert en alle minder fraaie onderdelen van het verleden verdwijnen onder een delicate sneeuwdeken. De kans op sneeuw is groot: 178 dagen per jaar ligt er een sneeuwdeken op de top. En de kans is groot dat je boven de wolken uitkomt. Het is een onvergetelijke ervaring. Houd er wel rekening mee dat het aan de top erg koud is en er een vlijmscherpe wind waait, waardoor er soms zelfs een gevoelstemperatuur van -42 graden kan ontstaan. Goede winterkleding is een must. Op de top vind je het bezoekerscentrum ‘Brockenhaus’ met interessante en het cafetaria ‘Hexenflug’. 

Winterwandeling

Weer aangekomen in de 21 eeuw, ontdek je dat de Harz vol wandelroutes ligt – het netwerk in de winter is vrijwel even uitgebreid als dat in de zomer en herfst. Er is ook een keerzijde. Het kan bezoekers niet ontgaan dat grote delen van het bos in de Harz zijn afgestorven, als een gevolg van monocultuur na de Tweede Wereldoorlog, klimaatverandering, aanhoudende droogte en de schorskevers.

Toch is de tocht naar de Brocken vooral in de winter nog steeds een magische belevenis. Een andere aanrader is (de 97 km lange Harzer-Hexen-Stieg, ooit verkozen tot de mooiste wandelroute in Duitsland. Het is fris, nat en mistig als wij door de bossen lopen. Het geruis van de wind door de boomtoppen is bijna griezelig, net als het idee dat hier ooit de grens tussen voormalig West- en Oost-Duitsland lag en om die reden ook doorspekt is met overblijfselen uit de moderne geschiedenis. Bijvoorbeeld langs de Harzer Grensweg, waar je nog grensmonumenten en oude wachttorens ziet. 

Tijd voor Kaffee & Kuchen

Wie na de Brockenwandeling weer terugkomt in Wernigerode, kan op diverse plekken terecht om de Harz ook te proeven. Midden in de Altstadt vind je het oergezellige gutbürgerliche Altwernigeröder Kartoffelhaus, met heerlijke aardappelcreaties (hoe kan het ook anders) die je lekker opwarmen na een winterse stadswandeling. 

Zin in Kaffee & Kuchen? In Café Wiecker am Markt maakt Konditoreimeister (patissier) Michael heerlijke Kuchen en andere zoetwaren, waaronder met handgegoten en geschepte chocolaatjes, pralines, truffels en andere specialiteiten zoals Brocken-tips. Alles smaakt goed! En getuigt van het gepolijste vakmanschap van de staatsgildemeester.

Want Kaffee & Kuchen, traditioneel rond 16:00, kan in Duitsland nog elke dag en misschien is het in de wintermaanden nog wel het lekkerst… Of kom al in de juiste sferen met een Harzer Pilsner of Urstoff van brouwerij Altenauer, de hoogstgelegen brouwerij van Noord-Duitsland waar het bier nog met de hand wordt geproduceerd met regionale gerst en hop en bergwater uit de Harz.

Foto’s: Guus Ferree, Bart Giepmans