‘Going West’ – naar Berlijn via Checkpoint Alpha

Iedereen kent Checkpoint Charlie, maar Checkpoint Alpha was in de Koude Oorlog de belangrijkste overgang op de grens tussen Oost- en West-Duitsland. Voor de geallieerden was het zelfs de enige mogelijkheid om over land van West-Duitsland, via de Sovjet-zone naar West-Berlijn te reizen, zowel per spoor als per auto. Deze railtrip wijkt af van de gebruikelijke route naar de Duitse hoofdstad en volgt de ‘ouderwetse route’ van de geallieerde transittreinen ‘going East’ – naar ‘hun’ West-Berlijn. Wij vonden diverse redenen om even uit te stappen of een nachtje te blijven.

Fast facts

Instappen: Amsterdam, Amersfoort, Deventer, e.a. 
Overstappen: 2x: Hannover en Magdeburg 
Uitstappen: Berlijn Friedrichstraße – voormalig grensstation en eindbestemming van treinen uit het westen
Instagrammable: De grootste voormalige grenspost tussen Oost en West of het ‘rovershol’ van de Duitse Robin Hood.
Railtrip: Na de Duitse hereniging in 1990 werden diverse spoorwegprojecten gelanceerd om Oost en West weer dichter bij elkaar te brengen. Eén van de belangrijkste nieuwe verbindingen was de hogesnelheidslijn tussen Hannover en Berlijn, waarover nu de ICE’s en Intercity’s uit Nederland zoeven. De ‘oude’ lijn vanaf Hannover via Braunschweig en Magdeburg verloor daardoor aan betekenis, maar is nog altijd de moeite waard: dwars door een lappendeken van groene weiden en stralend gele koolzaadvelden, met enkele dorpjes waar de tijd de afgelopen 30 jaar lijkt te hebben stilgestaan. Braunschweig en Magdeburg zelf zijn zwaar gebombardeerd, maar verrassen met verborgen pareltjes. Ook passeer je de voormalige grenssteden Helmstedt en Marienborn en zie je langs het spoor enkele overblijfselen van douane-gebouwen. Vlak voor Werder (Havel) kun je vanuit de trein een glimp opvangen van een historisch luchtvaartmonument.
Reisduur: Via deze route kun je Berlijn vanuit Nederland in 1 dag bereiken (ruim 7 uur in de trein), maar dan kun je slechts 1 of 2 korte stops maken. Het is leuker op de route enkele overnachtingen te plannen, bijvoorbeeld in Braunschweig, Helmstedt, Magdeburg of Potsdam. 

Station Hannover Hauptbahnhof 
Hier stappen we sowieso over, dus een ideale mogelijkheid voor een tussenstop. Berg je bagage op in een kluisje en volg de Rote Faden (rode draad), die direct bij het station begint. De Rote Faden is een op het wegdek getekende lijn die letterlijk als een rode draad door het stadscentrum van Hannover loopt. Volg de 4200 meter lange streep en je komt automatisch langs alle bezienswaardigheden (36 in totaal). Behalve langs straatkunst in de vorm van een groot aantal beelden, loop je ook langs musea, historische gebouwen (waaronder het mooie middeleeuwse raadhuis), winkelcentra en oude vakwerkhuizen. Ook ontmoet je de Nanas, de bijzonder bonte kunstwerken van de Franse kunstenares Niki de St. Phalle, die de locals inmiddels in hun hart hebben gesloten. Heb je meer tijd, neem dan de fiets (of tram) naar de Herrenhäuser Gärten, een groene schatkamer met vier verschillende tuinen die tot de mooiste ter wereld behoren. Met name de barokke Grote Tuin met zijn weelderige beplanting, sculpturen en een grote fontein, doet niet onder voor de wereldberoemde tuinen van Versailles. Eén van Hannovers andere beroemde highlights, de Grotto van Niki de St. Phalle, is hier ook te vinden. Als je deze grot binnenstapt, is het net alsof je droomt. De wanden en plafonds bestaan namelijk uit vrolijk gekleurde mozaïeken van glas, spiegels en stenen.

Station Braunschweig Hauptbahnhof
Struin door de gezellige steegjes van het Magniviertel, de Handelsweg of kom tot rust tussen de boerderijen en kloostertuinen van Riddagshausen, een heus ‘dorp’ in de stad. Braunschweig is in 1944 voor 75% platgebombardeerd, maar het oude centrum is deels gerestaureerd. Je vindt hier enkele sfeervolle pleinen met historische gevels en gezellige terrassen. Zoals de Kohlmarkt, ooit het kruispunt van twee middeleeuwse handelsroutes. De hertogen van Braunschweig waren steenrijk en behoorden tot de grootste kunstverzamelaars van Europa. Dat zie je onder meer terug in het Herzog Anton Ulrich-Museum, met onder meer Rembrandt, Vermeer en Rubens aan de muur. 

Station Helmstedt 
Leer meer over het leven in de grensstrook in het Zonengrenzmuseum, gevestigd in een villa op 5 minuten lopen van het station. Het verdeelde Duitsland had ook z’n gevolgen voor de West-Duitse grensregio, die in een diepe economische crisis stortte. Een doordringende boodschap op een bord aan de voormalige grens meldde aan ‘grenstoeristen’: ‘Achter deze muur van versperringen en mijnen, leven ook Duitsers zoals wij. Ook zij willen vrijheid en gerechtigheid. Maar verraders en fanatici zorgen ervoor dat zij van deze grondrechten geen gebruik kunnen maken.’

Van het voormalige grensstation is weinig meer te zien. Het verhaal gaat dat Oost-Duits spoorwegpersoneel hier intensief spioneerde voor de Stasi. En de laatste kilometers voor Marienborn lagen vol westerse kranten en tijdschriften, die hier nog snel uit het raam werden gesmeten – deze mochten immers niet worden ingevoerd in het Sovjet-deel. 
Het centrum van dit rustige Hanzestadje is pittoresk, met een historische universiteit (inclusief museum) en diverse romaanse en renaissancegebouwen en vakwerkhuizen die bewaard zijn gebleven. De Altstadt bereik je na een korte wandeling van 10 minuten. Helaas zijn er op het station geen bagagekluisjes beschikbaar, dus als je hier niet overnacht, kun je dit stadje het beste bezoeken per trein vanuit Braunschweig of Magdeburg.

Station Marienborn 
Van deelstaat Nedersaken zijn we nu in Saksen-Anhalt aangekomen. Dit is echt off the beaten track, want slechts één keer per uur maakt het regionale boemeltje Braunschweig – Magdeburg hier een stop en de kans is groot dat je de enige bent die hier uitstapt. Het dorpje zelf ligt een kilometer verderop. Enkele restanten van Stasi-gebouwen naast het perron richting Magdeburg herinneren nog aan dit ooit zo belangrijke checkpunt in de Koude Oorlog. Een kort busritje brengt je naar de Gedenkstätte Deutsche Teilung: het aan snelweg A2 gelegen Checkpoint Alpha, waar nog veel van over is gebleven. Ook diverse internationale treinen bedienden hier het transitverkeer van Parijs, Oostende of Hoek van Holland naar West-Berlijn. Ze eindigden in het oosten, niet op station Berlijn Friedrichstraße, maar in Warschau of Moskou. 

Volg vanaf Marienborn de wandeling door het werkgebied van Captain Rose, oftewel Carl Wallmann. Rose was begin 19^eeeuw een bekende overvaller in het grensgebied Brunswick–Pruisen. Zijn diefstallen en lef veroorzaakten een sensatie. Zijn slachtoffers kwamen voornamelijk uit de rijke klasse, waardoor hij al snel de bijnaam Robin Hood kreeg. Volgens de verhalen zou de ‘roverskapitein’ tussen de plundertochten door regelmatig de nacht met zijn geliefde hebben doorgebracht in een ‘rovershol’ in de bossen nabij stationnetje Marienborn. Trouw aan zijn motto ‘Ik neem van de rijken, ik geef aan de armen’, werd hij een volksheld. In 1843 werd Rose gearresteerd in het huis van zijn vriendin in Harbke en moest hij 15 jaar de kerkers in. 

Station Magdeburg Hauptbahnhof
Huur hier een fiets en volg een deel van de Elberadweg, een van de populairste fietsroutes in Duitsland. Magdeburg staat in de top 5 van Duitslands groenste steden en dat merk je al snel als je op je stalen ros springt en de parken doorkruist of de uiterwaarden van de Elbe volgt. De rivier is voor de Domstadt een vloek en zegen tegelijk. Langs de oevers kun je heerijk fietsen, wandelen, joggen of chillen, zoals bij de Biergarten Mückenwirt en de Elbetreppe bij de Dom. Maar nog in juni 2013 steeg het water tot een historische hoogte van 7,47 meter en verkeerde de stad in noodtoestand. Duizenden inwoners moesten een tandje bijzetten om de schade te beperken. De Elbe trad in diverse wijken buiten haar oevers en verwoestte diverse faciliteiten en gebouwen, waaronder woningen, tramlijnen, sportfaciliteiten en hotelcomplexen.

Een absoluut hoogtepunt is het enorme aquaduct van het Mittellandkanal over de Elbe, midden in een prachtig groen landschap even ten noorden van de stad. Tijdens een tour leer je van alles over de geschiedenis en indrukwekkende techniek van dit Wasserstraßenkreuz Magdeburg, inclusief vele anekdotes over oude rivierpiraten en dijkbouwersbijgeloof. Laat je verder verblinden door de majestueuze dom van Magdeburg, Duitslands oudste gotische bouwwerk. Of ga naar de Grüne Zitadelle, het laatste ontwerp van de beroemde Oostenrijkse architect Hundertwasser. Ook leuk om de millenniumtoren in het Elbauenpark te beklimmen: het grootste houten bouwwerk van Duitsland. De Hegelstraße is een prachtstraat die de zware geallieerde bombardementen relatief ongeschonden doorstond. Tegelijkertijd is dit een pijnlijke herinnering van hoe de hele stad nog had kunnen zijn. 

Historisch luchtvaartmonument
Kort na station Groß Kreutz en even voordat je in Weder (Havel) aankomt, passeer je een legendarische plek uit de luchtvaartgeschiedenis. Nabij Derwitz sprong Otto Lilienthal in de zomer van 1891 met een zelf gemaakt zweefvliegtuig van een 64 meter hoge heuvel langs het spoor en vloog 30 meter ver. Een van de allereerste vluchten ooit. Lilienthal bouwde zijn vliegconstructies – houten frames bedekt met linnen, in verschillende delen gedemonteerd – in Berlijn en reisde meermaals per trein van Berlijn naar Groß Kreutz, waar hij met paard en wagen werd opgehaald. Het dorpje Derwitz eert deze luchtvaartpionier met een museum aan het dorpsplein. Kijk na station Groß Kreutz rechts uit het treinraampje om het Otto Lilienthal monument te zien.

Station Werder (Havel)
Spring hier in deelstaat Brandenburg op de fiets en dompel je onder in de fruitregio van Oost-Duitsland. De 16 kilometer lange Panorama Obstweg neemt je mee langs de vele fruitgaarden, boerderijwinkels en fruitboerderijen, waar je vaak ook zelf kunt plukken. De route is van voor- tot najaar interessant. Bij de lokale bedrijfjes kun je fruit-gerelateerde producten kopen en proeven, waaronder jam, azijn en likeuren. Specialiteit van deze streek zijn de fruitwijnen, gemaakt van aardbeien, kersen, bosbessen, appels en peren. De route loopt ook langs het Otto Lilienthal monument. Heb je genoeg gedronken? De pittoreske Altstadt van Werder – ook wel de bloesemstad genoemd – ligt op een eiland in de rivier de Havel, zo’n 30 minuten lopen van het station. De spoorlijn kruist na station Werder de rivier de Havel met prachtig weidse uitzichten.

Station Potsdam Hauptbahnhof
Al even voordat de trein Potsdam binnen zoeft, heb je een indrukwekkend uitzicht over het imposante centrum. Velen vergeten dat dit het thuis was van de schatrijke Hohenzollern familie, die eens het centrum van de macht vormde. Potsdam is een bestemming op zich, waar je makkelijk 2-3 dagen kunt rondkijken. Struin door de immense tuinen van Schloß Sanssouci, de straatjes met bakstenen huizen in het Holländisches Viertel of bezoek Schloß Cecilienhof, waar geschiedenis werd geschreven toen de geallieerden een knoop doorhakten over de opdeling van Duitsland. 

Station Berlin Friedrichstraße
Tijdens de Koude Oorlog werd station Berlijn Friedrichstraße bekend als een station dat dan wel volledig in Oost-Berlijn lag, maar toch werd bediend door regionale treinen en metro’s uit West-Berlijn, evenals langeafstandstreinen uit het westen, zoals de beroemde Parijs – Moskou Express. Het station was daardoor een belangrijke grensovergang tussen Oost en West. Naar verluidt werd het station bijvoorbeeld gebruikt als vluchtweg door leden van de beruchte extreemlinkse militante organisatie Rote Armee Fraktion, om arrestatie in West-Duitsland te voorkomen. De grensformaliteiten vonden plaats in een gebouw direct naast het station, het zogenaamde Tränenpalast. Hier vind je nu een boeiende tentoonstelling over deze bewogen tijd, met diverse persoonlijke vluchtverhalen.